Tað hevur verið óvanliga lýtt í dag og í gjár. Ættin hevur um sunnan, ikki beinur sunnan alla tíðina, men nær við sunnan.

Luftrákið til okkara stavar frá Vesturafrika, umleið 4000 km sunnan fyri Føroyar. Har er heitt, upp í 45 stig.

Luftin kølnar sjálvandi, meðan hon rekur norður ímóti okkum. Myndin niðanfyri vísir hitamátarar hjá Landsverki klokkan 14:15 í dag. Miðalhitin liggur um 16 stig. Heitast er við Dalavegin til Viðareiðis. Har vóru 19 stig.

Tað er ikki bara hiti, sum fer úr Norður- og Vesturafrika. Har er heimsins størsta oyðimørk. Sahara. Hon er umleið líka so stór sum alt USA.

Við lotinum úr Sahara fer nógvur sandur. Á heimasíðuni hjá NASA stendur, at umleið 182 milliónir tons av sandi fara hvørt ár við vindinum úr oyðimørkini. Ættin er fyri tað mesta eystan ella landnyrðingur, og tí fer størsti parturin vestureftir út yvir Atlantshavið.

Sandurin er ógvuliga fínur og dettur niður sum dust í havið og á oyggjar sum eru í sunnara parti av Norðuratlantshavi – m.a. Kanarisku oyggjarnar. Har hava nógvir føroyingar verið og hildið frí, og teir hava sæð hendan fína ljósabrúna sandin liggja millum hús og á bilum.

Myndin vísir dustskýggið breiða seg norðureftir úr oyðimørkini í Algier. Tað mesta av dustinum er dottið niður í londunum í Suðurevropa, men okkurt hevur verið eftir til okkara.

Ein stórur partur av sandinum røkkur vestur um hav til Suðuramerika. Mett verður, at umleið 28 milliónir tons detta niður í Amason regnskógin í Brasil og eru eitt av tøðevnunum, sum hava fingið regnskógin at blóma.

Viðhvørt er ættin yvir Sahara ikki eystan ella landnyrðingur. Seinastu dagarnar hevur hon verið um sunnan, og sandurin er tí førdur norðureftir ímóti Evropa. Hetta hendir viðhvørt. Eitt sum er eitt sindur óvanligt er, at luftrákið hevur verið so at siga óbrotið allan vegin norður til okkara. Vit hava eisini sæð eitt sindur av oyðimarkarsandinum m.a. á bilrútum.

Luftrákið til Føroya næstu dagarnar fer ikki framhaldandi at koma úr Norður- ella Vesturafrika. Tað fer at koma úr miðjum Norðuratlantshavi. Tí fer tað helst at kølna eitt sindur næstu dagarnar, eitt ella tvey stig.

Sandin á bilrútunum fara vit at sleppa av við.

Oman fyri okkum, umleið 20 km uppi ella so, er osonlagið. Tað verjir øllum livandi á jørðini ímóti skaðiligum geislingum frá sólini.

Oson er bæði gott og ringt fyri okkum. Niðri við jarðarskorpuna er nakað av osoni, og tað er eitt heilsuskaðiligt gass, tá ið ov nógv er til av tí. Tað er ringt fyri andaleiðina hjá okkum og lunguni eisini.

Osonið, sum er langt uppi í lufthavinum verjir okkum m.a. ímóti vandamiklum ultraviolettum geislingum frá sólini – í vanligari talu nevnt UV-geisling – sum m.a. kann elva til húðkrabba og grástara. UV-geislingarnar eru eisini skaðiligar fyri framleiðslu av rísi og planktoni í sjónum.

Í vanligari talu siga vit osonlagið, og so kundi vit hugsað okkum eitt lag av osoni liggjandi oman fyri okkum, men soleiðis er ikki. Oson er í øllum lufthavinum. Niðri við jarðarskorpuna er ógvuliga lítið til av osoni. Meira er í 12 km til 50 km hædd, mest í umleið 20 km hædd. Tað er hetta økið, kalla vit osonlagið.

Mynd 1: Í økjum, har sum oson verður niðurbrotið í stórum mongdum, síggjast viðhvørt hesi skýggini 20 – 25 km oman fyri okkum. Har uppi er minus 78 C ella kaldari. Vísindafólkum hava hildið til í Antarktis síðan nakað eftir seinna heimsbardaga, og tey hava lagt til merkis, at mongdin av slíkum skýggjum er vaksin síðan miðskeiðis í 1960unum. Slík skýggj síggjast eisini á leiðunum kring Norðpólin, t.d. í Norðurnoregi, seint á vetri ella tíðliga á vári, mest stutt eftir sólsetur ella stutt fyri sólarris. Hendan myndin er tikin 9. august 2012 yvir Antarktis av François Guerraz. Hon vísir uppi í stratosferuni eitt tunt lag av hvítum skýggjum, Polar Stratoferic Clouds, oman fyri reyðgul skýggj í troposferuni beint niðanfyri.

Samlaða mongdin av osoni í lufthavinum er ikki stór. Varð alt osonið trýst saman og vigaði tað sama sum luftin niðri við jarðarskorpuna, hevði lagið verið bert umleið 5 mm tjúkt.

Hvat er so oson fyri nakað?

Oson er eitt slag av gassi, sum er gjørt av sólargeislingunum og súrevninum í lufthavinum. Oson upploysist aftur, tá ið tað kemur í samband við meira súrevni. Hetta hendir alla tíðina í lufthavinum. Gongdin er konstant, og hevur verið í javnvág í øldir. Yvir longri tíð hevur líka nógv verið gjørt av osoni á jørðini, sum seinni er niðurbrotið.

Oman fyri Miðkringin hevur ringrásin verið støðug alt árið, meðan í øðrum støðum hevur tað skift við árstíðini. Longur burtur frá Miðkringinum, størri er árstíðarsveiggið. Um okkara leiðir er mest av osoni í luftini um várið og minst um heystið.

Síðan miðskeiðis í 1980unum hevur nógv verið tosað um osonlagið. Granskarar høvdu mált innihaldið av osoni yvir Suðurpólinum í nógv ár. Serliga hvussu nógv ella lítið tað var um várið, tá ið tað er minst til av tí. Teir sóu eina tíðiliga minking av osoni og fóru at tosa um eitt hol í osonlagnum, og holið tyktist at veksa við nógvari ferð.

Mynd 2: Osonlagið í 2009. Kring Suðurpólin er minst til av osoni, tá ið tað er vár har suðri. Samstundis er heyst norðuni hjá okkum og minst av osoni.

Okkurt var gali við javnvágini í lufthavinum, tí yvir tíð eigur líka nógv verða gjørt sum niðurbrotið. Her var meira niðurbrotið, enn náttúran sjálvmegnaði at gera. Skjótt var funnið útav, at okkurt mannagjørt var við til at bróta osonlagið niður, og tað vóru tey sokallaðu CFC-gassini, sum m.a. eru brúkt í køliskápum og í spreydósum.

ST setti ein bólk av serfrøðingum at gera okkurt við trupulleikan, og í 1987 var ein altjóða sáttmáli gjørdur í Montreal (Montreal-protocollin), har sum CFC-gass blivu forbjóðað. Tað var ikki so torført at seta forboðið, tí tað var nokkso lætt at brúka annað ístaðin fyri CFC-gassini.

Nú eru meiri enn 35 ár síðan, CFC-gass stigvíst vórðu tikin úr nýtslu, við tí sum eisini er kallað heimsins størsta bjargingartiltak. Mátingarnar av osonholinum yvir Suðurpólinum vísa, at osonholið er í minking. Hvussu leingi tað tekur, til holið í osonlagnum er vekk, eru granskarar ikki á einum máli um, men metingar eru um onkrastaðni millum árini 2060 og 2075 við verandi gongd.

Mynd 3: Serliga í byrjanini av 1980unum vaks holið við nógvari ferð. Tað sæst í myrkabláa litinum á myndini. Vísindafólk vóru sera stúrin fyri gongdini miðskeiðis í 1980unum. Samstundis sum innihaldið av osoni hevur verið metlágt yvir Suðurpólinum, er innihaldið munandi størri nakað norðanfyri. Tað sæst í tí reyða litinum á myndini. Frá 2000 til 2015 er holið minkað við einum fimtingi – tað er farið úr 25 mió km2 niður í 20 mió km2, svarandi til tvær ferðir støddina av Grønlandi.

Hanus P. N. Kjølbro, Veðurstova Føroya

Hvat hugsar ein veðurfrøðingur, tá ið sagt verður…

… skýggjað fyri tað mesta við ælaveðri, og hitin fer at liggja millum 8 og 13 stig? … frískur vindur upp í ein strúk av útsynningi, samdrigið og regn? … klárt við sól?

• Hví siga teir frískur vindur upp í ein strúk? Eg siti í urtagarðinum og njóti sólina, og tað er so at siga stilli! – og so er tað nakað væl heitari enn hann segði í útvarpinum í morgun….

• Hví hevur verið turt í allan dag, meðan forsøgnin segði ælaveður?

• Ja, hvat er tað vit hugsa?

Øll heiti, søgd í einari veðurforsøgn, eru neyvt allýst. Vindferð, hiti, avfall og lufttrýst skulu mátast og handfarast eftir neyvum reglum, sum altjóða felagskapurin World Meteorological Organisation (WMO) hevur sett – ein felagskapur av veðurstovum kring allan heimin.

Øll tøl frá mátingum kring heimin eru soleiðis gjørd við sama hátti og kunnu samanberast, t.d. tá ið klimahagtøl verða sett saman. Mátingar og tølini frá teimum eru brúkt til tey stóru veðurforritini í superteldum, sum arbeiða alt samdøgrið. Nýggj tøl inn í teldurnar alla tíðina fyri støðugt at dagføra forsagnirnar.

Vindur: Vindurin næst jørðina verður steðgaður av undirlendinum, av trøum, húsum og øllum møguligum øðrum. Avgjørt er tí, at vindur skal mátast 10 metrar oman fyri opnum og fløtum undirlendi, so langt burturi sum møguligt frá øllum, sum órógvar. Tá ið veðurfrøðingar skriva t.d. 7 m/s, so er tað vindurin í 10 metra hædd, har einki órógvar. Tey sum sita í urtagarðinum og hugna sær, uppliva óivað nógv minni vind, kanska stilli. Kring havan er hús, kanska fleiri ella nógv, og kanska er okkurt høgt fjall ikki langt burturi? Alt hetta ávirkar vindin nógv.

Vanligur vindmátari. Anemometur við smáum koppum máta vindferðina, og ein hani (stong við flatari plátu) vísir ættina.

Hiti: Eisini hitin á staðnum er ávirkaður av umstøðunum, har sum hitamátarin stendur. Stendur hann yvir heitum asfalti og loftar nógvum hita á veg uppúr, ella er tað eitt sindur kalt vatn ella gras niðriundir, sum køla luftina? Fyri at javngera hitamátingar, er semja um at hiti skal mátast 2 metrar oman fyri lendið, og hitamátarin skal vera vardur fyri beinleiðis sól og flatum, sum kunnu órógva hitamátingina – gera hana heitari ella kaldari. Tí varð ein kassi, nevndur ein ensk smátta, gjørd – sum fyrr varð heilt vanlig at síggja.

Tá ið veðurfrøðingar í einari forsøgn t.d. siga 12 stig, so er hetta roknað til eitt stað, sum er 2 metrar omanfyri lendið.

Tá ið ein situr afturá uttanfyri, sólin skínur, og tú merkir, hvussu luftin er hitað av sólini, eisini túnið og húsaveggurin, so er alt hetta so lokal viðurskifti, sum superteldurnar ikki megna at rokna, tá ið nýggj forsøgn verður gjørd.

Hitin í 2 metra hædd kann harafturímóti samanberast við hitan í luftnøgdum alla aðrastaðir kring jørðina, soleiðis at vit skilja klimaið betur.

Enska smáttan hjá DMI við Lyngbyvegin í Keypmannahavn.

Skýloftið og sólarmongd:

Hesi orðini hava eisini sín avgjørda týdning.

Tá ið vit tosa um skýmongd – t.e. hvussu stórur partur av loftinum er fjaldur av skýggjum – so verður himmalin býttur í áttandapartar – nevnt okta:

0-1 okta = klárt/sól 1-3 okta = smáskýggjað/sól ella sólglottar 3-5 okta = hálvskýggjað/sólglottar 5-7 okta = skýggjað/kanska onkur sólglotti 8 okta = samdrigið

0-1 okta. Klárt og sól. Skýggini eru 0 til 1 áttandapart av loftinum. Klárt og bláur himmal tikin av Kalsoynni vestureftir.

1-3 okta. Smáskýggjað við sól ella sólglottum. Skýggini fjala 1 til 3 áttandapartar av loftinum. Gott summarveður í Mykinesi og vestureftir.

3-5 okta. Hálvskýggjað og sólglottar. Umleið helvtin av loftinum sæð suðureftir úr Kvívík fjald av skýggjum.

5-7 okta. Skýggjað, kanska onkur sólglotti. Bert fá hol í skýlagnum sæð av Eiði í landsynning.

8 okta. Samdrigið. Skýggini fjala allan himmalin, einki hol er uppígjøgnum oman fyri Klaksvík.

Fólk hugsa vanliga í 10-partum ella í prosentum (%). Orsøkin at 8-partar eru brúktir, er at so er lættari at býta loftið í helvt (4 okta), kvart (2 okta) ella í 1 (ein) 8-part (1 okta) enn tað hevði verið í 10-partum. Vit koma ikki niður í kommatøl.

Tá ið forsøgnin sigur, at vit kunnu vænta sól ella sólglottar, so merkir tað, at veðurfrøðingur hevur mett, at loftið í hesum tíðarskeiðnum fer at vera fjalt av skýggjum av millum 1 og 4 8-partum – tað sum vit eisini kalla smá- ella hálvskýggjað.

Regn ella ælaveður: Tað er stórur munur á regni og ælaveðri. Ikki bara hjá fólki, sum tað dryppar á, men eisini hjá veðurfrøðingum. Regn og ælaveður koma úr tveimum sera ymiskum luftnøgdum. Tað regnar vanliga í sambandi við eitt brúgvalag, og tað kann gott regna í eina góða løtu, men tað kann eisini regna bert í eina lítla løtu t.d. smáregn ella sirm í lýggjari og slavnari luftnøgd, sum er beint aftan fyri eina hitabrúgv.

Ælaveður er als ikki tað sama. Tað kemur úr kaldari og turrari luft, sum av einari ella aðrari orsøk er farin uppeftir, har hon er køld niður um døggpunktið, og so hava skýggj voksið seg stór. Úr hesum koma so æl.

Tað regnar í Akrabergi, sunnast í Suðuroy. Eisini sæst tám og lág skýggj.

Niðri á jørðini uppliva vit vanliga regn og ælaveður ymiskt.

Tað regnar vanliga í eina góða løtu, helst meira enn 1 tíma, men tá ið eitt brúgvalag fer framvið, regnar tað kanska í ein heilan dag. Tað kalla vit samregn. Eftir at ein hitabrúgv er farin framvið, fer hitin 1 ella 2 stig upp, og luftin gerst támut.

Tá ið tað er ælaveður, dettur regnið harðari niður enn regn. Tað varðar styttri, tí skýggið har sum tað dettur niðurúr hevur avmarkaða livitíð. Vanliga er tað burtur eftir einum hálvum tíma ella so. Er samstundis nógvur vindur, kann ælaveðrið vera burtur innan fáar minuttir.

Í ælaveðri kennist luftin ofta frísklig, tí minni væta er í henni, enn tað er í lýggjari og slavnari luft. Tí kann sýnið vera heilt gott, og luftin blá ímillum skýggini, tá ið tey ikki eru ov tøtt, sjálvandi.

Hetta er eisini orsøkin, at í nøkrum støðum er turt allan dagin, meðan skýggini við ælaveðrinum bert reka yvir tey somu støðini. Tað er ikki lætt frammanundan at siga, júst hvar luftin fer uppeftir og ger eitt skýggj, har sum ælini so fara at detta niðurúr. Veðurfrøðingar rokna seg fram til, hitin í luftini og vætuinnihaldið eru tey røttu til ælaveður, men ikki hvar tað fer at henda.

Ofta er ælaveður samanborið við at hyggja niður í eina grýtu, har vatn kókar. Tá vita vit, at bløðrur koma upp av botni, men ikki akkurát hvar.

Tá ið skýggini eru gjørd, ber til at fylgja við á veðurradara ella fylgisveinamyndum, hvønn vegin tey fara.

Jeanne Mangerel, veðurfrøðingur á Veðurstovu Føroya.